STATEK MORSKI, A TERYTORIUM PAŃSTWA BANDERY
AUTOR: PIOTR PORZYCKI
ŹRÓDŁA:
1. JAN ŁOPUSKI "PRAWO MORSKIE";
2. LEONARD ŁUKASZUK "MIĘDZYNARODOWE PRAWO MORZA";
3. JANUSZ SYMONIDES "NOWE PRAWO MORZA";
PODSTAWA PRAWNA:
1. USTAWA Z DNIA 18 WRZEŚNIA 2001 R. "KODEKS MORSKI";
2. KODEKS STANÓW ZJEDNOCZONYCH Z 1926 R. (UNITED STATES CODE, 1926);
3. USTAWA O ROZSZERZENIU JURYSDYKCJI MORSKIEJ Z 17 MAJA 1861 R. (ADMIRALTY COURT ACT, 17 MAY 1861;
4. KONWENCJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH O PRAWIE MORZA, SPORZĄDZONA 10 GRUDNIA 1982 ROKU W MONTEGO BAY;
5. KONWENCJA W SPRAWIE MIĘDZYNARODOWYCH PRZEPISÓW O ZAPOBIEGANIU ZDERZENIOM NA MORZU SPORZĄDZONA 20 PAŹDZIERNIKA 1972 R. W LONDYNIE(COLREG, 1972)
I. WPROWADZENIE
Terytorialne ujęcie statku morskiego to specyficzne z punktu widzenia prawa zagadnienie. Problematyka nie odnosi się wyłącznie do tego czy statek stanowi terytorium państwa bandery, czy nie, lecz rozciąga się znacznie dalej – dotyczy wielu dziedzin prawa, takich jak prawo karne, cywilne, podatkowe, czy prawo pracy. W środowiskach żeglugowych, prawidłowo przyjmuje się, iż statek morski nie stanowi części terytorium państwa, którego banderę podnosi. Skąd jednak wynika ta zasada? Celem ustalenia powyższego, na początku należy odpowiedzieć na kilka zasadniczych pytań, m.in. czym jest statek morski, przynależność państwowa i terytorium państwa, bazując na przepisach prawa polskiego, międzynarodowego oraz na systemach prawnych common law (prawo angielskie i amerykańskie).
II. DEFINICJA STATKU MORSKIEGO
Celem odniesienia się do terytorialności statku morskiego, należy najpierw wyjaśnić, czym jest statek morski.
(i) Prawodawstwo krajowe wskazuje, iż statkiem morskim jest każde urządzenie przeznaczone do żeglugi morskiej lub używane w żegludze morskiej, które jednocześnie musi być urządzeniem pływającym (art. 2§1 Kodeksu Morskiego [dalej: „KM”]). . Jednakże, aby uznać urządzenie za statek morski, musi ono wykazać wytrzymałość konstrukcji, umożliwiającą przeciwstawienie się żywiołowi, jakim jest morze. Statek morski zaliczamy do rzeczy ruchomych, zindywidualizowanych. Warto zaznaczyć, iż uosabianie statku morskiego jest dziełem jedynie konstrukcji prawnych wywodzących się z systemu prawnego common law, gdyż statek morski nie posiada podmiotowości prawnej. Kolejną cechą charakterystyczną statku w ujęciu prawnym, jest hipoteka morska, ustanowiona na wzór hipoteki na nieruchomości, a ponadto statek morski wykazuje przynależność państwową.
(ii) W prawie amerykańskim dominuje definicja, zgodnie z którą statek morski to każdy pojazd wodny bądź inny wynalazek, z wyłączeniem statków powietrznych, używany lub przystosowany do uprawiania transportu morskiego na powierzchni wody (tytuł 46 United States Code). Jednakże tytuł 18 tego samego aktu normatywnego wskazuje, iż statkiem nazywa się każdą jednostkę pływającą, która nie jest na stałę przytwierdzona do dna morskiego, nie jest jednostką podwodną lub pływającą lecz należącą do rządu lub przez rząd eksploatowaną. Nadto statkiem nie są jednostki wojenne oraz jednostki pomocnicze marynarki wojennej, policji, urzędu celnego. Statkiem przestaje być jednostka wycofana z żeglugi, zezłomowana lub jednostka która zatonęła.
(iii) Z kolei w prawie angielskim, na mocy art. 2 ustawy o rozszerzeniu jurysdykcji morskiej przyjmuje się, iż statkiem jest każdy pojazd używany do żeglugi o napędzie innym niż wiosła.
Z uwagi na fakt, iż w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii obowiązuje system prawny common law, w którym główną rolę odgrywają precedensy prawotwórcze, bardziej szczegółowo do definicji statku morskiego odnoszą się orzeczenia sądów.
(iv) Pojęcie statku w prawie międzynarodowym regulowane jest przez Konwencję w sprawie międzynarodowych przepisów o zapobieganiu zderzeniom na morzu z 1972 roku, sporządzonej w Londynie 20 października 1972 roku. Na mocy tej konwencji statkiem nazywamy wszelkiego rodzaju urządzenie pływające, nie wyłączając urządzeń bezwypornościowych i wodnosamolotów, używanych lub nadających się do użytku jako środek transportu wodnego.
III. WŁASNOŚĆ STATKU
Kolejnym zagadnieniem, które należy poruszyć w związku z zagadnieniem terytorialności statku morskiego jest przynależność państwowa. Kwestia ta w prawie krajowym regulowana jest w dziale I tytułu II KM. Zanim jednak przejdę do kwestii przynależności państwowej, omówię regulacje art. 73 KM, który w §1 stanowi, iż polską własność stanowi statek, który jest własnością:
(i) Skarbu Państwa
(ii) osoby prawnej mającej siedzibę w RP
(iii) obywatela polskiego zamieszkałego w RP
jak również jednostka wchodząca w skład majątku spółki osobowej wpisanej do rejestru przedsiębiorców, prowadzonego przez Krajowy Rejestr Sądowy.
Art. 73§2 definiuje pojęcie statku uważanego za stanowiący polską własność, określając go jako statek, który:
(iv) jest co najmniej w połowie własnością podmiotów wymienionych powyżej, pod warunkiem, że siedziba zakładu głównego, oddziału lub miejsce zamieszkania armatora mieści się w RP, a statek został – na wniosek właścicieli – wpisany do polskiego rejestru okrętowego w księdze rejestru stałego
(v) przy spełnieniu powyższych warunków dotyczących wpisu, jest własnością spółki kapitałowej mającej siedzibę za granicą o ile jej udziałowcem jest jeden z podmiotów wymienionych w pkt i – iii powyżej.
Nie jest to jednak własność w rozumieniu prawa rzeczowego i odnosi się ona do skorzystania z jednostki przez RP np. w sytuacji konfliktu zbrojnego.
IV. PRZYNALEŻNOŚĆ STATKU I BANDERY
Zewnętrzną oznakę przynależności statku, którą można traktować jako odpowiednik obywatelstwa osoby fizycznej nazywamy banderą. Przynależność statku powoduje, iż w pewnych sprawach, statek podlega prawu państwa przynależności, co nakłada na niego obowiązki administracyjne, finansowe, czy związane z bezpieczeństwem żeglugi. Ponadto, poza granicami tego państwa, statek korzysta z jego opieki oraz podlega jego zwierzchnictwu. Jak twierdzi prof. Jan Łopuski, przynależność państwowa statku jest szczególnie istotna z punktu widzenia prawa prywatnego międzynarodowego, gdyż wskazuje na właściwość prawa w sprawach dotyczących statku. Przynależność należy umocnić wpisem do rejestru okrętowego, prowadzonego w państwie jego przynależności, w którym wskazuje się prawa rzeczowe na statku. Ponownie należy podkreślić, iż owa przynależność nie jest równoznaczna z własnością w rozumieniu prawa rzeczowego, gdyż ta zastrzeżona jest dla właściciela statku.
Przynależność państwowa w prawie międzynarodowym regulowana jest przez Konwencję Narodów Zjednoczonych o prawie morza [dalej: „Konwencja”], sporządzona w Montego Bay dnia 10 grudnia 1982 roku, zgodnie z którą statek posiada przynależność tego państwa, którego banderę ma prawo podnosić. (art. 91 Konwencji). Państwo bandery ma obowiązek wydać statkowi podnoszącemu banderę tego państwa dokumentację poświadczającą prawo do podnoszenia tej bandery. Jak wynika z art. 92 oraz 94 Konwencji, podnoszenie bandery państwa jest tożsame z podleganiem wyłącznej jurysdykcji tego państwa. Statek ma prawo podnosić wyłącznie banderę jednego państwa, a podnoszenie większej liczby skutkuje uznaniem statku za nieposiadający jakiejkolwiek przynależności (art. 92 Konwencji). Zapis ten pochodzi z art. 6 Konwencji Genewskiej o Morzu Otwartym,a jego wykładnia obejmuje zakaz zmian bandery w porcie zawinięcia statku lub podczas rejsu. Wyjątkiem jest sytuacja, w której zmiana własności lub rejestracji statku faktycznie nastąpiła. Przepisy te zostały wprowadzone do systemu krajowego wszystkich państw będących stronami Konwencji. W art. 91 Konwencji wymaga się istnienia rzeczywistej więzi pomiędzy państwem bandery, a statkiem.
Przynależność państwowa nie jest zatem tożsama z terytorialnością statku. Przytoczone przepisy nie wskazują jednak jednoznacznie na to, iż statek nie stanowi części terytorium państwa bandery.
Odnosząc się do polskiej przynależności państwowej, należy wskazać, iż najważniejsze zapisy jej dotyczące głoszą, iż żeglugę pod polską banderą może uprawiać statek wyłącznie o polskiej przynależności, czyli statek który stanowi polską własność w rozumieniu art. 73 §1 i 2 KM lub który w rozumieniu art. 73§3 KM, uważany jest za stanowiący polską własność. Nadto, polską własnośc stanowi statek który, spełnia wymogi wyrażone w rozporządzeniu nr 613/91 EWG z dnia 4 marca 1991 r. w sprawie transferów statków z jednego rejestru do drugiego wewnątrz Wspólnoty oraz (na mocy art. 13 KM) jednostka, która nie stanowi polskiej własności, ale wnioskujący o wpis spełnia następujące wymogi:
(vi) jest osobą prawną mającą w Rzeczypospolitej Polskiej siedzibę lub oddział bądź jest osobą fizyczną zamieszkałą w Rzeczypospolitej Polskiej lub mającą w Rzeczypospolitej Polskiej oddział;
(vii) przedstawi umowę najmu lub dzierżawy statku bądź inną umowę, na podstawie której będzie mógł uprawiać żeglugę statkiem we własnym imieniu;
(viii) zobowiąże się, że będzie prowadził działalność armatorską w Rzeczypospolitej Polskiej;
(ix) złoży urzędowo poświadczony odpis lub wyciąg ze stałego rejestru statków, zawierający opis statku, oznaczenie właściciela oraz inne dane z tego rejestru, a w szczególności wpisane prawa zastawu i ograniczenia w rozporządzaniu statkiem;
(x) przedstawi pisemną zgodę właściwych organów państwa stałego rejestru statków, właściciela statku i wszystkich wierzycieli hipotecznych na nadanie statkowi polskiej przynależności oraz zapewnienie właściwych organów państwa stałego rejestru statku, że w czasie trwania polskiej przynależności statek nie będzie uprawniony do podnoszenia bandery tego państwa;
(xi) wskaże port macierzysty statku w Rzeczypospolitej Polskiej.
Statek niestanowiący polskiej własności uzyskuje czasową polską przynależność przez wpis do rejestru okrętowego, na podstawie postanowienia izby morskiej stwierdzającego okres przynależności.
Na mocy art. 11 KM statek o polskiej przynależności jest obowiązany podnosić polską banderę oraz powinien być oznaczony nazwą na dziobie, rufie oraz z każdej burty. Pod nazwią na rufie powinna widnieć nazwa portu macierzystego jednostki. Nazwę oraz port macierzysty wskazuje właściciel statku.
V. MERITUM
Prawodawstwo krajowe nie wprowadziło definicji legalnej terytorium państwa, jednakże definicję można odtworzyć z przepisów ustawowych. Na mocy zapisów ustawy o ochronie granicy państwowej można stwierdzić, iż terytorium państwa polskiego jest to obszar pomiędzy granicami RP, rozciągający się na przestrzeń lądową, a także morskie wody wewnętrzne i morze terytorialne oraz dno, jak również znajdujące się pod wskazanymi powyżej obszarami wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzna znajdująca się nad wskazanymi obszarami. Ustawa nie wskazuje zatem jakoby do terytorium Rzeczypospolitej Polskiej zaliczano także statki morskie.
W przeświadczeniu, iż statek morski nie stanowi części terytorium państwa, na gruncie jurysdykcji krajowej podtrzymuje także art. 5 kodeksu karnego, który odróżnia statek morski o polskiej przynależności państwowej od terytorium RP.
Prawo międzynarodowe definiuje terytorium państwa jako część powierzchni ziemi, która należy do określonego państwa i jest wytyczona i ograniczona granicą państwową. Terytorium państwa obejmuje:
• ląd wraz z wodami wewnętrznymi
• wody terytorialne
• wyspy, przylądki
• enklawy lądowe
wraz z przestrzenią położoną pod powierzchnią ziemi oraz nad nią. Jest zatem tożsame z definicją wyłonioną na podstawie polskiego porządku prawnego.
Na gruncie powyższego, należy jednoznacznie stwierdzić, iż statek morski nie stanowi części terytorium państwa bandery, lecz znajduje się pod jego jurysdykcją.
NOWELIZACJA USTAWY O BEZPIECZEŃSTWIE MORSKIM
18 sierpnia br. Sejm uchwalił zmiany do ustawy o bezpieczeństwie morskim. Tym samym do krajowego porządku prawnego implementowano* regulacje dyrektywy Unii Europejskiej z 2009 roku (tzw. pakiet Eryka III). Znowelizowana ustawa reguluje zatem zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa morskiego m.in. w zakresie:
• budowy statków
• stałych urządzeń i wyposażenia statków
• kwalifikacji i składu załogi
• bezpiecznej żeglugi oraz ratowania życia na morzu
Zapisy ustawy dotyczyć będą zarówno jednostek uprawiających żeglugę pod polską banderą, jak również będzie skuteczna w stosunku do statków obcych bander, znajdujących się na polskim morzu terytorialnym lub polskich wodach morskich wewnętrznych.
